Przemyskie obchody
ku czci Bolesława Chrobrego w 1925 roku *
Andrzej Koperski
Przemyśl ma szczególne powody, aby po wiekach oddać hołd pierwszemu królowi Polski. To Bolesław Chrobry w 1018 roku, po wyprawie na Kijów, odzyskał Przemyśl dla Polski. To w okresie jego panowania w grodzie, na Wzgórzu Zamkowym powstał zespół kamiennych, preromańskich budowli t.j.: rotunda (kolista kaplica) i prostokątne palatium (pałac).
Jan Matejko, Bolesław Chrobry (z cyklu Poczet królów polskich)
Rotunda i palatium na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu (rekonstrukcja wg prof. Z. Pianowskiego)
W 1918 roku, w 900. lecie tych znaczących wydarzeń historycznych, społeczność Przemyśla jeszcze pogrążona w wojnie, nie była w stanie przygotować należyte uroczystości. Dlatego w 1925 roku przemyślanie z wielkim rozmachem obchodzili 900. lecie przyjęcia przez Chrobrego korony polskiej. Obszerne relacje z uroczystości zamieściła „Ziemia Przemyska” .
„Ziemia Przemyska” o obchodach chrobrowskich
Na łamach tego pisma Felicja Bachowska (nauczycielka Prywatnego Seminarium Nauczycielskiego w Przemyślu) przedstawiła, w 3 odcinkach, postać Bolesława Chrobrego jako: władcy silnego, sprawiedliwego, obeznanego ze sprawami rządzenia, dzielnego i przebiegłego wodza, który prowadził Polskę ku potędze. Autorka podkreśliła wkład Chrobrego w szerzenie misji chrześcijańskich w formującym się państwie polskim. Przypomniała znaczenie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku, podczas którego cesarz niemiecki Otto III nadał Bolesławowi miano sprzymierzeńca i patrycjusza narodu rzymskiego, a jako zadatek korony wręczył mu włócznię św. Maurycego. Zostało wówczas założone arcybiskupstwo w Gnieźnie oraz biskupstwa: w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Autorka poświęciła też kilka akapitów polityce wschodniej króla. Bolesław, posiłkowany przez Węgrów, Niemców i Pieczyngów w 1018 roku wyruszył na Ruś, aby wesprzeć swojego zięcia Świętopełka w walce o tron w Kijowie Po zwycięstwie nad Bugiem, zdobył Kijów. Wracając z Rusi, przywiózł bogate łupy wojenne i jeńców. Zajął Grody Czerwieńskie, wcześniej zawładnięte przez Włodzimierza Wielkiego. Bolesław w ten sposób stworzył jedno, silne, zwarte państwo polskie, w którego obrębie znalazł się ponownie Przemyśl.
Koronacja Bolesława Chrobrego, drzeworyt z książki Macieja z Miechowa, „Chronica Polonorum”, 1521 r.
(źródło: Muzeum Gniezno)
Po latach, w 1995 roku, ukazało się opracowanie prof. Andrzeja Żakiego „Bolesław Chrobry i Przemyśl”, zawierające kilkanaście tez wynikających z analizy dostępnych wówczas materiałów archeologiczno-architektonicznych z Przemyśla, w świetle dosyć skromnej bazy źródeł pisanych.
Tenże autor, w „Roczniku Przemyskiem” z 2005 roku, opublikował bardzo ciekawy artykuł pt. „Przemyśl w czasach Bolesława Chrobrego i Mieszka II”. Żaki analizując wyprawę na Ruś w 1018 roku, uważa za mało prawdopodobne, aby Bolesław osobiście „wziął” wówczas Przemyśl. Pisze: że gród przemyski został zajęty na rozkaz Chrobrego przez rycerstwo małopolskie i posiłki węgierskie, pod wodzą Mieszka II. Po zdobyciu Kijowa 14 sierpnia 1018 roku i powrocie do kraju, …dla Przemyśla rozpoczął się nowy okres zwierzchności polskiej nad tym lędziańskim grodem. Dalej badacz snuje domysły: po powrocie Mieszka do Krakowa, jego relacja z pobytu m. in. w Przemyślu, wzbudziła zainteresowanie żony- księżnej Rychezy, siostrzenicy cesarza Ottona III. Uczestnicy planowanej wyprawy, w tym Rycheza, dowiadując się jednak, że w grodzie nie ma kościoła ani nawet kaplicy, podjęli decyzję o szybkiej budowie obiektu sakralnego. Przypuszczalnie wówczas nastąpiła podróż pary książęcej do Przemyśla.
Król Mieszko II i królowa Rycheza
Żaki sądzi, że: w wyniku tych postanowień, w latach 1020-1024, przy udziale muratorów z Wielkopolski i głównie z Małopolski, pod okiem Mieszka II powstało na wzgórze zamkowym przedromańskie pallatium zakończone rotundą – kaplicą, jak w Gieczu i Lednicy. Według tradycji księżna Rycheza spowodowała sprowadzenie z Kolonii do Przemyśla relikwii śś. Gereona i Urszuli. De facto obecność relikwii tych świętych w przemyskiej katedrze odnotowana jest dopiero w dokumentach pochodzących z II poł. XVII w.
Z czasów Chrobrego zapewne też pochodzi denar koloński Ottona III znaleziony w warstwach przemyskiego grodu.
Denar koloński Ottona III znaleziony w grodzie przemyskim (z badań prof. A. Żakiego)
Po wielu, kolejnych sezonach badawczych powyżej przedstawiona teza prof. Andrzeja Żakiego, pierwszego odkrywcy przemyskiej rotundy i pallatium, nie straciła na aktualności.
Obszerną, ponowną, polemiczną interpretację źródeł, w tym też dotyczących Przemyśla na przełomie X/XI wieku, przedstawił w 2014 roku dr Karol Kollinger, w publikacji „Polityka wschodnia Bolesława Chrobrego”.
Przytoczony, na wstępie, redakcyjny artykuł F. Bachowskiej, zamieszczony w „Ziemi Przemyskiej” w maju 1925 roku, był teoretycznym przygotowaniem mieszkańców do uroczystych obchodów 900. lecie koronacji Bolesława Chrobrego.
Powołano specjalny Komitet składający się z przedstawicieli władz państwowych, wojskowych i cywilnych, samorządowych i instytucji społecznych. Ściślejszy zespół organizacyjny tworzyli: gen. Fara dowódca Okręgu Korpusu X, starosta Eckhard, marszałek Drużbacki i burmistrz Kostrzewski. Wydrukowano okolicznościowy afisz. Apelowano o najliczniejszy udział w uroczystości, przyozdobienie domów nalepkami z podobizną Wielkiego Króla, Wielkiego Wodza i Polityka. Całkowity dochód postanowiono przeznaczyć na budowę „Domu Żołnierza” w Przemyślu.
Już 10 maja Narodowa Organizacja Kobiet urządziła w sali magistratu akademię ku czci Bolesława Chrobrego. Na wstępie odśpiewano „Boże coś Polskę„. Popularny wykład o Chrobrym wygłosiła p. Tęczarówna. W programie były też okolicznościowe deklamacje oraz opis kraju ojczystego. Spotkanie zakończono „Rotą” M. Konopnickiej.
W przeddzień centralnych obchodów, tj. 16 maja, miała miejsce uroczysta wymiana warty z orkiestrą i sztandarami 5 pułku strzelców podhalańskich. Dla wojska wygłaszano popularne pogadanki o znaczeniu tej wielkiej rocznicy. Wieczorem po ulicach miasta krążyły orkiestry: 5 pułku strzelców podhalańskich, 10 pułku saperów, 38 pułku piechoty strzelców lwowskich oraz XX. Salezjanów.
Dnia 17 maja o godz. 6 rano muzyka orkiestr wzywała do udziału w uroczystości.
Oddziały wojskowe maszerowały zwartym szykiem na błonia (d. Prałkowce), gdzie przygotowywano się do mszy św. polowej. Przybyły też reprezentacje władz, uczniowie i tłumy publiczności. Gen. dyw. Fara, dowódca Okręgu Korpusu nr X., przy dźwięku fanfar dokonał przeglądu parady wojskowej.
Koronacja Chrobrego rysunek Ksawerego Pillatiego
(ilustracja z książki „Wizerunki książąt i królów polskich“)
Mszę św. celebrował kapelan ks. Panaś, a muzyczną oprawę zapewniła orkiestra 38 pułku piechoty strzelców lwowskich. Po mszy przemawiał gen. Fara, kolejno burmistrz miasta J. Kostrzewski. Sławili Bolesława Chrobrego jako wybitnego patriotę, wodza, polityka i króla. Wspomnienie wielkich postaci z przeszłości, ich postawa i czyny, miały motywować do usilnej pracy na rzecz wolnej Ojczyzny i jej obrony przed wrogami.
Po wystąpieniach, krzyżem legii honorowej udekorowano gen. bryg. Kicińskiego, dowódcę 10 brygady jazdy. Następnie po wysłuchaniu Marsylianki rozpoczęła się przed trybuną defilada poszczególnych oddziałów wojskowych prowadzonych przez swoich dowódców. Były to oddziały: piechoty, artylerii, saperów, szkoły sanitarnej, łączności, strzelców konnych, dywizjon taborów i dywizjon samochodowy. Defiladę zamykały: hufce szkolne, skauci, Sokół, Strzelec, straże ogniowe, wychowankowie XX. Salezjanów i chłopcy z Zakładu św. Józefa z orkiestrami. Były też reprezentacje Kółek rolniczych i młodzieżowych z okolicznych miejscowości: Bolestraszyc, Wyszatyc, Żurawicy (z banderią chłopską), Orzechowiec, Ujkowic, Łętowni, Kuńkowiec, Ostrowa i Miżyńca.
Po defiladzie w kasynie oficerskim Dowództwa Okręgu Korpusu nr X przy uroczystym obiedzie zasiadły władze wojskowe i cywilne wraz z ks. bpem K. Fiszerem. Chciano i w ten sposób uświetnić rocznicę koronacji Bolesława Chrobrego. W tym czasie, na zamku, przy skromnym posiłku i śpiewie pieśni patriotycznych mile spędzili czas goście (620) z okolicznych wsi.
Po południu odbyły się zawody sportowe.
Uroczystości zwieńczyła akademia w kasynie oficerskim na którą przybyło liczne grono dostojnych gości. Na bogaty program akademii złożyły się: przemówienie prof. Garlickiego oraz występy orkiestry wojskowej z Sanoka i chóru męskiego (cywilno-oficerskiego). Prof. Garlicki ponownie przybliżył zebranym postać wielkiego króla Bolesława, wodza, polityka i krzewiciela cywilizacji. Staranie przygotowana, piękna część muzyczna została z aplauzem przyjęta przez publiczność. Wysłuchano poloneza, mazurka, menueta oraz wieńca pieśni i melodii polskich. Z kolei chór wykonał „Gaude Mater”, odśpiewano też „Dwie dole” Wolfstala i poloneza z „Halki”.
Obchody przemyskie ku czci Bolesława Chrobrego, przypomnienie tych wielkich chwil z dziejów Polski, zapewne upewniły mieszkańców naszego grodu w dumie narodowej i państwowej tak bardzo ważnej i potrzebnej w tych pierwszych latach obudowy niepodległej, II Rzeczpospolitej.
Aby utrwalić w pamięci postać króla Bolesława i jego zasługi dla Przemyśla Towarzystwo Przyjaciół Nauk już w 1918 roku podjęło inicjatywę wybicia pamiątkowego medalu. Przygotowanie projektu zlecono prof. J. Raszce, rzeźbiarzowi z Krakowa, autorowi „tablicy grunwaldzkiej” umieszczonej na przemyskiej katedrze. Pomysł doczekał się realizacji w 1925 roku w związku z obchodami 900. rocznicy koronacji Bolesława Chrobrego. Egzemplarze projektu gipsowego, medalu w brązie i cynie oraz stemple zachowały się w zbiorach Muzeum NZP. Na awersie artysta przedstawił alegoryczną postać Polonii z płonącą pochodnią, po drugiej stronie sylwetki legionistów, w tle – miasto w pożodze wojennej. W górze i dole napis: W CZAS WIELKIEJ WOJNY – TOW. PRZYJACIÓŁ NAUK-1918-(ryc. 6a). Na rewersie ukazany jest symboliczny wjazd Bolesława Chrobrego do Przemyśla w 1918 roku na tle drewnianego grodu. W górze i dole napis: PRZEMYŚLOWI W 900-ną ROCZNICĘ – ODZYSKANIA PRZEZ CHROBREGO. Medal wydano w nakładzie 10 egz. w srebrze i 100 w brązie.
Medal na 900. letnią rocznicę odzyskania Przemyśla przez Bolesława Chrobrego w 1018 roku
(awers i rewers – wg projektu prof. Jana Raszki – !918 r.). Zbiory Muzeum NZP w Przemyślu.
Namacalnym śladem, który poświadcza udział Bolesława Chrobrego w wydarzeniach dziejowych Przemyśla są relikty-fundamenty rotundy i palatium odkryte i dostępne na Wzgórzu Zamkowym.
Zapomniana w 2018 roku 1000. rocznica ponownego przyłączenia Przemyśla przez Chrobrego do Polski, może w 2025 roku z okazji 1000. lecia koronacji, zostanie godnie i z rozmachem uczczona w naszym mieście.
Źródła i literatura:
„Ziemia Przemyska” – z dnia 16, 23 i 30 maja 1925 r.
Durkacz – Foremska, „Królowie w Przemyślu”. Monety władców Polski w zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2023, s. 17-20
Felczyński, Kronika Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1909- 1979), (w:) 70 lat Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Przemyśl 1979, s. 162-163
Fenczak, Wczesnośredniowieczny Przemyśl w świetle źródeł historycznych, (w:) Przemyśl wczesnośredniowieczny (red. E. Sosnowska), W-wa 2010, s. 53-54
Kollinger, „Polityka wschodnia Bolesława Chrobrego”, Wrocław 2014, s. 285-302
Fr. Persowski, Przemyśl od X wieku do roku 1340, (w:) Tysiąc lat Przemyśla, cz. 1, Rzeszów 1976, s. 143
Pianowski, M. Proksa, „Najstarsze budowle Przemyśla”, Rzeszów 2008, s. 16-46, rys. 20
Żaki, Bolesław Chrobry i Przemyśl, „Universitas”, z. 60, I-II, Londyn 1995, s. 1-5
Żaki, Przemyśl w czasach Bolesława Chrobrego i Mieszka II, „Rocznik Przemyski”, t. XLI, z. 2 Archeologia, 2005, s. 145 -156
„100 na 100. Katalog wystawy jubileuszowej. 1909-2009”, Muzeum NZP, Przemyśl 2010, (medal – s.162-163)
* Andrzej Koperski, Obchody ku czci Bolesława Chrobrego w Przemyślu – 16- 17 maja 1925 roku (w 900. lecie koronacji), „Nasz Przemyśl” – nr 6 – czerwiec 2019 r. ,s. 16-17 (wersja poszerzona)
WSPOMNIENIA: pozostałe posty
