Z historii cmentarza przy ulicy Dobromilskiej

w Przemyślu*

Przyjmuje się, iż cmentarz komunalny przy obecnej ulicy J. Słowackiego w Przemyślu założony został około roku 1855. Wprawdzie August Fenczak w swojej pracy Zarys dziejów cmentarzy przemyskich pisze, że „daty otwarcia cmentarza przy ulicy Dobromilskiej  jako cmentarza publicznego nie udało się w zachowanych źródłach odnaleźć”, to wypada nam tą datę przyjąć jako najbardziej prawdopodobną, choćby w świetle słów Leopolda Hausera, który w pracy Monografia miasta Przemyśla tak oto pisał; „Od roku 1855 począwszy odbywały się pielgrzymki na cmentarz obecny, u podnóża zniesienia położony, a podczas cholery w roku 1855 otwarty”, gdy jeszcze czynnym był stary cmentarz na Lwowskim Przedmieściu.

Najstarsze zachowane nagrobki z cmentarza przy Dobromilskiej pochodzą z lat 60. XIX wieku, jednak – jak pisaliśmy już w poprzednich materiałach – znajdują się na nim również starsze pomniki, przeniesione z cmentarza na Lwowskim Przedmieściu, gdy ten miał zostać zlikwidowany. „Pomniki te – jak pisze Jan Szubert w swoim artykule zamieszczonym w „Wiadomościach konserwatorskich” (nr 16/2004) – pochodzą z początku wieku XIX, a najstarszym z nich jest prawdopodobnie obelisk kamienny na grobie zmarłego w 1806 r. Kajetana Kulikowskiego. Wykonano je przypuszczalnie w warsztatach lwowskich, o czym świadczą wspólne cechy stylowe dla obiektów z cmentarza przemyskiego i nekropolii lwowskich oraz fakt, iż w samym Przemyślu pierwsza pracownia rzeźbiarska powstała dopiero w roku 1876.”

Sekcja XVI planu Przemyśla z roku 1852. Przy ulicy Dobromilskiej widoczne są dwa cmentarze: łaciński z kaplicą (1) w części centralnej i izraelicki z niewielkim budynkiem (2)  Ze zbiorów Archiwum Państwowe w Przemyślu.

Nekropolia przy ul. J. Słowackiego, zaraz po założeniu zajmowała niewielki obszar. Pochówki skupiały się wokół kapicy cmentarnej wybudowanej w roku 1859 przez Teresę i Franciszka Małkowskich, w krypcie której znaleźli miejsce spoczynku sami fundatorzy. Początkowo cmentarz przeznaczony był głównie dla wyznawców obrządku łacińskiego i dopiero około roku 1886 przekształcono go w cmentarz komunalny, czyli stanowiący własność gminy miejskiej.

Plan Cmentarza Głównego z zaznaczoną częścią historyczną

Przykłady grobowców z historycznej części cmentarza komunalnego przy ulicy J. Słowackiego w Przemyślu (źródło; J. Schubert „Cmentarz komunalny w Przemyślu przy ulicy J. Słowackiego – trochę historii i problemy współczesne”)

1. grób M. Zemanek i H. Kuschillównej, pocz XX w.

2. grób rodziny Ungeheurów pocz, XX w.

3. grób W. Lonchamps de Berier, koniec XIX w.

4. grób S. Kadzielskiego, pocz. XX w.

5. grób biskupa Faygla, koniec XIX w.

6. grób rodziny Angermanów, koniec XIX w.

7. grób K. Machalskiej-Bżowskiej, koniec XIX w.

8. grób biskupa Sołeckiego, koniec XIX w.

9. grób por. Schallera, ok. 1920 r.

10. grób B. Feniaka, pocz. XX w.

11. grób S. Zawirskiego, ok. 1900

Kreska obok obiektu oznacza przeciętną wysokość człowieka

W okresie pierwszej wojny światowej – jak pisze w swoim artykule J. Szubert – na terenach pomiędzy ulicą Przemysława a zachodnią granicą cmentarza komunalnego, decyzją dowództwa armii austriackiej, powstała nekropolia wojskowa dla poległych żołnierzy austro-węgierskich.” Mieczysław Orłowicz w swoim Ilustrowanym przewodniku po Przemyślu i okolicy tak opisuje tą nekropolię: „w górnej części cmentarza i powyżej spoczywają w masowyh grobach zwłoki tysięcy żołnierzy poległych i zmarłych w obecnej wojnie. Staraniem władz wojskowych powstają tu trzy odgrodzone od siebie cmentarze: austro-wêgierski, niemiecki i rosyjski. Ich ogrodzenia i bramy wykonano wedle proj. inż. Szabolcsa, herb monarchii na bramie modelował rzeźbiarz Józef Wilk.”

Zakładanie cmentarza wojskowego w Przemyślu (źródło: https://www.oesta.gv.at)

„Zgodnie z przepisami armii austriackiej – pisze J. Szubert – na „świeżych mogiłach żołnierskich wbijano w ziemię deseczki z wypisanym numerem grobu. Deseczki te były potem zastępowane krzyżami lub innymi znakami mogilnymi zawierającymi już szersze dane o zmarłym, tj. imię, nazwisko, jednostkę  wojskową zmarłego, datę śmierci. Cały kompleks cmentarzy wojskowych z okresu I wojny światowej położonych w ramach kwatery 56 i po zachodniej stronie ulicy Przemysława wpisany został do rejestru zabytków województwa przemyskiego pod numerem A-351 w roku 1990.”

W 1883 roku magistrat wydał „Instrukcję grabarza Miejskiego”, czyli swego rodzaju administratora, w której określono zakres jego czynności. Obejmowała ona „nadzór nad inwentarzem, wykonanie czynności związanych z grzebaniem zmarłych oraz czuwanie nad porządkiem na cmentarzu.” W instrukcji znajdowało się wiele wskazówek dotyczących wykonywania prac właściwych temu miejscu, w tym kopania grobów, zachowania między nimi odstępów, a także obowiązku dbania o rośliny znajdujące się na terenie cmentarza (drzewa, krzewy, kwiaty). Taka właśnie dbałość o zieleń na terenie cmentarza wynikała z ogólnoeuropejskiej tendencji do organizowania publicznych miejsc pochówku na wzór parków miejskich.”

Uroczystości odsłonięcia cmentarza – mauzoleum żołnierzy niemieckich w dniu 1 listopada 1916 r. przy ul. Przemysława (fot. ze zbiorów MNZP)

„Niemal od początku założenia cmentarza – pisze J. Schubert – a na pewno na przełomie XIX i XX wieku ustawicznym problemem był brak miejsca, któremu nie mogły zaradzić następujące po sobie dosyć regularnie powiększenia terenu cmentarza. Stawiano więc nowe groby w miejsce niszczonych starych, przez co wiele cennych zabytków przeszłości zostało bezpowrotnie zniszczonych. Usiłowano zapobiec temu procederowi w kolejnych aktach prawnych. Pierwsza ustawa wydana została przez c.k. Namiestnictwo we Lwowie 12 lutego 1901 roku, gdy na podstawie reskryptu wiedeńskiego Ministerstwa Wyznań i Oświecenia uznano, iż nagrobki cmentarne podlegają ochronie. Ustawa o chowaniu zmarłych i stwierdzeniu przyczyny zgonu z 17 marca 1932 r. zezwalała na stawianie nowego nagrobka w miejsce starego po upływie 20 lat od ostatniej wpłaty na rzecz cmentarza, jednocześnie uchylając taką możliwość w przypadkach, gdy chodziło o nagrobki o wartości historycznej bądź artystycznej. Jednak i w okresie obowiązywania tej ustawy wiele starych grobów zostało zniszczonych, a ich miejsce zajęły nowe.”

Posty o podobnej tematyce: