Kościoły i cerkwie Galicji 

spalone w czasie I Wojny Światowej *

Szkody,‎ ‎jakie‎ ‎zrządziła‎ ‎wojna‎ ‎w‎ ‎kraju‎ ‎naszym, nie‎ ‎tak‎ ‎prędko‎ ‎zostaną‎ ‎jeszcze‎ ‎dokładnie‎ ‎zarejestrowane,‎ ‎pod‎ ‎wielu‎ ‎zaś‎ ‎względami‎ ‎nie‎ ‎nastąpi‎ ‎to już‎ ‎nigdy.‎ ‎W‎ ‎niemałym‎ ‎stopniu‎ ‎przyczynił ‎się‎ ‎do tego‎ ‎brak‎ ‎inwentaryzacji‎ ‎zabytków‎ ‎sztuki,‎ ‎wskutek czego‎ ‎nie ‎można‎ ‎dziś‎ ‎dojść‎ ‎do‎ ‎wykazu‎ ‎tego,‎ ‎co z‎ ‎zabytków‎ ‎zniszczało‎ ‎w‎ ‎setkach‎ ‎spalonych,‎ ‎zburzonych‎ ‎i‎ ‎obrabowanych‎ ‎w‎ ‎czasie‎ ‎wojny‎ ‎kościołów‎ ‎i‎ ‎cerkwi,‎ ‎których‎ ‎mury‎ ‎i‎ ‎zgliszcza‎ ‎wdzi‎ ‎się w‎ ‎kraju‎ ‎na‎ ‎każdym‎ ‎kroku.‎ ‎Najczęściej‎ ‎jedynem źródłem‎ ‎wiadomości‎ ‎o‎ ‎danym‎ ‎kościele‎ ‎jest ‎schematyzm‎ ‎diecezjalny,‎ ‎gdzie‎ ‎podaną‎ ‎jest‎ ‎data‎ ‎budowy,‎ ‎materiał,‎ ‎czasem‎ ‎także‎ ‎fundator – ‎w‎ ‎olbrzymiej‎ ‎większości‎ ‎wypadków‎ ‎na‎ ‎tem‎ ‎źródle‎ ‎poprzestać‎ ‎się‎ ‎musi.‎ ‎Z‎ ‎reguły‎ ‎zaś‎ ‎braknie‎ ‎wszelkich‎ ‎danych‎ ‎tyczących‎ ‎się‎ ‎obrazów,‎ ‎ołtarzów,‎ ‎rzeźb,‎ ‎malowideł,‎ ‎skarbców‎ ‎kościelnych,‎ ‎pomników‎ ‎itp.

Jako‎ ‎przyczynek‎ ‎do‎ ‎spisu‎ ‎szkód‎ ‎wojennych podaję‎ ‎zwięzły‎ ‎spis ‎spalonych‎ ‎kościołów‎ ‎i ‎cerkwi w‎ ‎powiecie‎ ‎jarosławskim,‎ ‎przemyskim,‎ ‎mościskim, drohobyckim,‎ ‎stryjskim,‎ ‎skolskim‎ ‎i‎ żydaczowskim, nadmieniam‎ ‎przy‎ ‎tem,‎ ‎że‎ ‎spis‎ ‎ten‎ ‎nie‎ ‎jest‎ ‎kompletnym,‎ ‎gdyż‎ ‎nie‎ ‎obejmuje‎ ‎wszystki‎ch‎ ‎miejscowości szczególnie‎ ‎w‎ ‎powiecie‎ ‎przemyskim,‎ ‎oraz‎ ‎o‎ ‎tyle niedokładny,‎ ‎że ‎pomijam‎ ‎wiele‎ ‎kościołów‎ ‎i‎ ‎cerkwi bardzo‎ ‎uszkodzonych,‎ ‎ale‎ ‎zachowanych‎ ‎na‎ ‎tyle,‎ ‎że można‎ ‎w‎ ‎nich ‎odprawiać‎ ‎nabożeństwo.

Ławoczne w rejonie Skola, 1915 rok.

Stosunkowo‎ ‎największe‎ ‎szkody‎ ‎na‎ ‎tem‎ ‎polu poniósł‎ ‎p‎owiat‎ ‎przemyski. Nadto‎ ‎we ‎wsiach‎ ‎w‎ ‎okolicy‎ ‎Magiery popalono‎ ‎cerkwie‎ ‎w‎ ‎czasie‎ ‎bitwy‎ ‎październikowej 1914;‎ ‎ogółem‎ ‎w‎ ‎powiecie‎ ‎spalono‎ ‎i‎ ‎zburzono‎ ‎przeszło‎ ‎czterdzieści‎ ‎cerkwi,‎ ‎w‎ ‎połowie‎ ‎drewnianych, w‎ ‎połowie‎ ‎murowanych,. ‎Było‎ ‎wśród‎ ‎nich‎ ‎kilka ładnych‎ ‎starych‎ ‎drewnianych‎ ‎cerkwi‎ ‎z‎ ‎XVII i XVIII.‎ w.,‎ ‎z‎ ‎pośród‎ ‎których‎ ‎uległy‎ ‎zniszczeniu cerkwie‎ ‎w‎ ‎Trójczycach‎ ‎(XVII.‎ ‎w.),‎ ‎Tarnawcach XVII.‎ ‎w.,‎ ‎Hruszatycach (1694),‎ ‎Kormanicach (1766),‎ ‎Kosienicach‎ ‎(1795), Małkowicach (1757), Śliwnicy (1777). Pochodzące z XIX w. cerkwie drewniane zniszczały w Kłokowicach (1860), Krasicach (1899),  Batyczach (1902), Orzechowcach (1904), Harmanowicach (1876), Bełwinie (18‎58). Nie‎ ‎był‎ ‎zaś‎ ‎znany‎ ‎rok‎ ‎budowy‎ ‎spalonych ‎cerkwi‎ ‎drewnianych‎ ‎w‎ ‎Siedliskach,‎ ‎Fredropolu,‎ ‎Kupnie, ‎Rokszycach,‎ ‎Młodowicach,‎ Oleszycach,‎ ‎Brotowicach,‎ ‎Rozubowicach,‎ ‎Grochowcach,‎ ‎Stanisławczyku‎ ‎i‎ ‎Małkowicach.

Cerkwie‎ ‎murowane, o wiele mniej charakterystyczne od‎ ‎drewnianych,‎ ‎pochodziły‎ ‎przeważnie z ‎XIX.‎ ‎w.,‎ ‎a‎ ‎nawet‎ ‎z‎ ‎ostatnich‎ ‎lat‎ ‎przed‎ ‎wojną. Z‎ ‎pośród‎ ‎nich‎ ‎uległy‎ ‎zniszczeniu‎ ‎cerkwie‎ ‎w‎ ‎Krównikach‎ ‎(1809),‎ ‎Cisowie ‎(1890),‎ ‎Przekopanej‎ ‎(1900), Kupiatyczach‎ ‎(1909),‎ ‎Darowicach‎ ‎(1908?),‎ ‎Korytnikach‎ ‎(1866),‎ ‎Duńkowicach‎ ‎(1861),‎ ‎Olszanach‎ ‎(1904), Krzeczkowej‎ ‎(1906),‎ ‎Milnowie‎ ‎(1908),‎ ‎Chołowlcacb, Ujkowicach‎ ‎(1846),‎ ‎Cykowie‎ ‎(1867),‎ ‎Kniażycach (1907),‎ Koniuchach‎ ‎(1903),‎ ‎Nehrybce‎ ‎(1885),‎ ‎Walawie‎ ‎(1909),‎ ‎Witoszyńcach‎ ‎itd.‎ ‎W‎ ‎cerkwi‎ ‎w‎ ‎Nehrybce‎ ‎zniszczały‎ ‎grobowce‎ ‎fundatorów‎ ‎Bielińskich,‎ ‎oraz‎ ‎‎ikonostas‎ ‎pędzla‎ ‎ruskiego‎ ‎malarza‎ ‎cerkiewnego‎ ‎Skrutka,‎ ‎ucznia‎ ‎Matejki,‎ ‎zaś‎ ‎w‎ ‎cerkwi w‎ ‎Przekopanej‎ ‎jego‎ ‎obrazy. Wśród‎ ‎tych‎ ‎cerkwi‎ ‎drewnianych‎ ‎w‎ ‎powiecie przemyskim,‎ ‎które‎ ‎ocalały,‎ ‎najpiękniejsze‎ ‎są‎ ‎drewniane‎ ‎cerkwie‎ ‎z‎ ‎XVII.‎ ‎w.‎ ‎w‎ ‎Torkach‎ ‎i‎ ‎w‎ ‎Dusowcach. Z kościołów‎ ‎uszkodzone ‎zostały‎ ‎częściowo przez‎ ‎zniszczenie wież ‎nowe‎ ‎murowane‎ ‎kościoły w‎ ‎Kosienicach‎ ‎i‎ ‎Żurawicy;‎ ‎ten‎ ‎ostatni‎ ‎ma‎ ‎wewnątrz‎ ‎ładną‎ ‎polichromię‎ ‎Tadeusza‎ ‎Popiela‎ ‎na motywach‎ ‎ludowych‎ ‎opartą.

Cerkiew w Torkach

W‎ ‎powiecie‎ ‎ja‎r‎o‎sławskim‎ ‎największe zniszczenie‎ ‎widać‎ ‎w‎ ‎gminach‎ ‎nad‎ ‎Sanem‎ ‎i‎ ‎na wschód‎ ‎od‎ ‎Sanu,‎ ‎które‎ ‎były‎ ‎widownią‎ ‎gwałtownych‎ ‎walk‎ ‎w‎ maju‎ ‎1915.‎ ‎Kościołów‎ ‎uległo‎ ‎wówczas‎ ‎zniszczeniu‎ ‎trzy,‎ ‎cerkwi‎ ‎kilkanaście.‎ ‎Natomiast‎ ‎w‎ ‎zachodniej ‎części‎ ‎powiatu,‎ ‎dokoła‎ ‎Pruchnika,‎ ‎zniszczenia‎ ‎niema‎ ‎wcale.

Oprócz‎ ‎kościoła‎ ‎farnego‎ ‎w‎ ‎Sieniawie,‎ ‎który aż‎ ‎do‎ ‎Józefa‎ ‎II.‎ ‎był‎ ‎kościołem‎ ‎dominikańskim,‎ ‎został‎ ‎zrównany‎ ‎z‎ ‎ziemią‎ ‎nowy‎ ‎(1890)‎ ‎murowany kościół‎ ‎w‎ ‎Wiązownicy,‎ ‎którego‎ ‎biała,‎ ‎wysoka‎ ‎wieża,‎ ‎dobrze‎ ‎widoczna‎ ‎była‎ ‎z‎ ‎Jarosławia,‎ ‎oraz‎ ‎bardzo‎ ‎stary,‎ ‎drewniany‎ ‎kościół‎ ‎w‎ ‎Radawie,‎ ‎zbudowany‎ ‎przez‎ ‎Jezuitów‎ ‎w‎ ‎r.‎ ‎1591.‎ ‎Wznosił‎ ‎się‎ ‎on‎ ‎na piaszczystym‎ ‎pagórku‎ ‎w‎ ‎wieńcu‎ ‎starych‎ ‎drzew; zniszczyła‎ ‎go‎ ‎rosyjsku‎ ‎artyleria. Nieco ‎tylko‎ ‎uszkodzony‎ ‎jest ‎dominikański kościół‎ ‎P.‎ ‎Marii‎ ‎w‎ ‎Jarosław‎iu,‎ ‎w‎ ‎którego‎ ‎murach tkwi ‎przeszło‎ ‎tysiąc‎ ‎kul‎ ‎niemieckich‎ ‎z‎ ‎bitwy‎ ‎pod Jarosławiem‎ ‎w‎ ‎dniu‎ ‎15.‎ ‎maja‎ ‎1915;‎ ‎nie‎ ‎zrządziły one‎ ‎jednak‎ ‎większej‎ ‎szkody,‎ ‎podziurawiły‎ ‎jedynie dach,‎ ‎obity‎ ‎tynk,‎ ‎a‎ ‎tylko‎ ‎kilka‎ ‎z‎ ‎nich‎ ‎porobiło‎ ‎dziury‎ ‎w‎ ‎pokryłem‎ ‎freskami‎ ‎sklepieniu‎ ‎nad‎ ‎wielkim ołtarzem.

Kościół Matki Bożej Bolesnej i klasztor dominikanów w Jarosławiu

Cerkiew pod wezwaniem Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy w Radymnie (stan po roku 1915)

W powiecie mościskim uległy uszkodzeniu śliczne cerkwie w południowej części powiatu, koło Husakowa i Krukienic, gdzie rozgrywały się krwawe walki w pierwszej połowie czerwca 1915. Zniszczono wtedy częściowo przez rozbicie, zbudowaną tuż przed wojną podobno za pieniądze, zbierane w Rosji; w północnej części powiatu spaliła się ładna drewniana cerkiew w Starzawie (1831), z obrazami Hadziewicza, we wschodniej stronie drewniana cerkiew w Nikłonicach z r. 1648.

W powiecie drohobyckim największe bitwy szalały w północnej części powiatu, na bagnach w okolicy Medenic, tam też widać względnie największe zniszczenie. Uszkodzonych jest cerkwi dużo – zniszczonych całkowicie tylko dwie, mianowicie w Hruszowej (murowana z r. 1902) I w Oparach ładna okrągła cerkiew murowana, fundowana w r. 1830 przez wsławionego w “Zaklętym Dworze” Łozińskiego dziwaka Dolskiego, którego grobowiec tu się znajdował. Nadto uległ zniszczeniu kalwiński kościół w kolonii niemieckiej Josefsbergu. Słynne cerkwie drewniane św. Jura i  św. Krzyża w Drohobyczu, oraz cerkiew w Medenicach zachowały się nienaruszone. W powiecie stryjskim spaliła się jedynie cerkiew w Zawadowie.

Cerkiew pod wezwaniem św. Jerzego w Drohobyczu

Cerkiew pod wezwaniem św. Krzyża w Drohobyczu

Cerkwie powiatu sokolskiego odznaczają się specjalnie ładną i oryginalną architekturą; mają one zazwyczaj po trzy wieże z kilku kondygnacjami, co je upodobnia poniekąd do pagód chińskich.  Olbrzymia większość zachowała się nietknięta – spalono jedynie w czasie odwrotu w listopadzie 1914 cerkwie z Żupanie i w Klincu; tuż przy granicy węgierskiej, zaś w czasie bitwy na Zwininie, w kwietniu 1915 dużą cerkiew w Koziowej. Wiele ucierpiała też od kul ładna cerkiewka w Tarnawce obok Ławocznego.

Cerkiew p.w. Wprowadzenia Matki Bożej w Tarnawce

Powiat żydaczowski ucierpiał stosunkowo nie wiele. Uszkodzeniu częściowemu uległy jedynie cerkiew drewniana w Młyniskach (z r.1738), nowa cerkiew drewniana w Starej wsi koło Żurawna, która została podziurawiona szrapnelami i obrabowana, a wreszcie nowa (1910) murowana cerkiew we Włodzimiercach, gdzie granat uszkodził latarnię na kopule. Nieco został uszkodzony też stary kościół farny w Żydaczowie, gdzie podziurawiono mury nawy bocznej, przyczem jednak ładne pomniki i nagrobki szczęśliwie ocalały, zupełnie nieuszkodzone pozostały też śliczna cerkiew drewniana w Rozdole, oraz nowy kościół w odpustowem miejscu Kochawinie.

dr Mieczysław Orłowicz

Cerkiew w Rozdole (reprodukcja obrazu Ludwiga Hansa Fischera)

* Tekst pochodzi z artykułu dr Mieczysława Orłowicza pt. Spalone‎ ‎kościoły i‎ ‎cerkwie, który został zamieszczony w  numerach nr 76 (14 lutego 1917) oraz nr 78 (15 lutego 1917) „Kurjera Lwowskiego”. W ślad za autorem w tytule postu zamieściliśmy słowo „spalone” zamiast narzucającego się wprost pojęcia „zniszczone”.

Pozostałe posty z Wędrówek PO GALICJI: