Przemyskie obchody pięćsetnej rocznicy
bitwy pod Grunwaldem
(20-30 października 1910 roku)
Andrzej Koperski
Polacy po dziesiątkach lat niewoli pod zaborami Rosji, Prus i Austrii, po stłumionych powstaniach listopadowym i styczniowym, szeroko zakrojonej rusyfikacji i germanizacji czynili wszystko, aby zachować tożsamość narodową i w duchu patriotycznym wychowywać młodzież. Dlatego też nie zapomniano o najważniejszych, historycznych wydarzeniach z życia narodu, a rocznice stawały się okazją do ich przypomnienia i patriotycznych obchodów. Trwałą pamiątką tych uroczystości są pomniki, które staraniem społeczności galicyjskiego Przemyśla postawiono też i w naszym mieście.
W Rynku zachował się pomnik króla Jana III Sobieskiego, naprzeciw rzeźba wieszcza Adama Mickiewicza. Na placu przed zamkiem mamy pamiątkowy kamień poświęcony twórcom Konstytucji 3-go maja, dalej w parku popiersie Naczelnika Tadeusza Kościuszki i kaplicę Matki Boskiej, przy której modlono się w intencji Ojczyzny i powstańców 1863/64 roku. Uwagę mieszkańców i turystów przyciąga odrestaurowana, brązowa tablica grunwaldzka znajdująca się na ścianie katedry obrz. łacińskiego. Warto przypomnieć okoliczności jej powstania i związane z tym obchody.
Ignacy Paderewski przemawia podczas wielkiej manifestacji patriotycznej zorganizowanej w Krakowie 15–16 VII 1910 z okazji 500. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, połączonej z odsłonięciem na placu Matejki Pomnika grunwaldzkiego fundacji I.J. Paderewskiego, dłuta A. Wiwulskiego.
fot. S. Stachowski ANK, Zbiór fotograficzny, sygn. 29/670/7846
Wspomnienie zwycięstwa pod Grunwaldem ożyło na nowo w świadomości Polaków na początku XX wieku. Wcześniej było przywołane przez dzieło Jana Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”. Obraz ukończony w 1878 roku powstał „ku pokrzepieniu serc”, miał podtrzymywać uczucia patriotyczne. Matejko w swoim arcydziele ukazał, że to zwycięstwo było po stronie Polaków, a wrogowie zostali pokonani, a także, że Polaków stać było w swoich dziejach na największe czyny i sukcesy. Realizm i monumentalność obrazu miały pobudzić Polaków do uwierzenia na nowo w zwycięstwo z współczesnymi sobie ciemiężycielami.
Ogromne zainteresowanie wywołała powieść historyczna Henryka Sienkiewicza „Krzyżacy”, udostępniona czytelnikom w 1. 1897 -1900. Autor pragnął, aby jego książka ukazywała Polskę w okresie świetności jej oręża. Powieść była protestem przeciwko germanizacji prowadzonej przez władze zaboru pruskiego. Wielkim echem w całym narodzie odbiły się wydarzenia we Wrześni w 1901 roku, gdzie dzieci polskie, narażając się na represje, broniły ojczystej mowy. Władze Prus przedstawiały też w fałszywym świetle prawdę o bitwie pod Grunwaldem, umniejszając zwycięstwo zjednoczonego rycerstwa polskiego i litewskiego.
Obchody w Przemyślu
W 1910 roku zbliżająca się 500. rocznica tego historycznego wydarzenia sprzed wieków zmobilizowała środowiska patriotyczne do nadania uroczystościom szczególnej rangi. Znamienna rocznica stała się hasłem do mobilizacji sił polskich walczących o przetrwanie narodu. Obchody miały na celu zjednoczyć wszystkie stany wokół refleksji i działań dla uzyskania niepodległości. Podkreślano też międzynarodowy akcent bitwy. Wspólnota słowiańska może stawić czoło germańskiej nawale. Z wielką powagą i namaszczeniem przygotowywano uroczystości jubileuszowe w Krakowie, których owocem stał się symboliczny pomnik grunwaldzki z napisem „Praojcom na chwałę – braciom na otuchę”.
Przemyśl też przygotowywał się do upamiętnienia rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem. Już w styczniu 1910 roku powołano specjalny Komitet obchodów, na czele którego stanął dr Leonard Tarnawski, ponadto znani społecznicy przemyscy: Ks. Infułat J. Federkiewicz, M. Bojarska, dr J. Palch, A. Kleczeński, H. Klinźanka, J. Łempicki, F. Przyjemski, J. Waligórski, Wojnar i dr Żupnik. Świętowano więc w Przemyślu tę rocznicę w sposób bardzo godny i podniosły. Przyjęto pomysł Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, aby rocznicę zwycięstwa grunwaldzkiego upamiętnić wmurowaniem, w ścianę południową prezbiterium katedry, tablicy przedstawiającej wjazd Jadwigi i Jagiełły do Przemyśla.
Obchód grunwaldzki W Przemyślu: Uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej na katedrze przemyskiej (Nowości Illustrowane nr 45/1910)
Król Władysław Jagiełło i jego małżonka królowa Jadwiga byli szczególnie zasłużeni dla naszego grodu, a chorągiew rycerstwa przemyskiego miała też swój skromny wkład w to zwycięstwo. Idei takiego sposobu uczczenia rocznicy przewodził kustosz Kazimierz M. Osiński, który czuwał nad merytoryczną i artystyczną wymową zamierzonego dzieła. On też całą historię przemyskiej tablicy opisał w I tomie „Rocznika Przemyskiego”. Pomysłodawcy byli przeświadczeni, że dzieło to będzie prawdziwą ozdobą miasta, a zarazem dowodem, że Przemyśl kocha swoją przeszłość i chce być wdzięczny dla tego władcy, który dał podwaliny pod rozwój i bogactwo miasta.
Tablica Grunwaldzka
Wykonanie dzieła powierzono początkowo artyście lwowskiemu prof. Antoniemu Popielowi, znanemu z realizacji programu regotyzacji prezbiterium katedry ob. łac., jednak niespodziewana jego śmierć spowodowała zmianę wykonawcy. Nawiązano kontakt z krakowskim rzeźbiarzem prof. Janem Raszką. W swoim projekcie przedstawił on szeroki kontekst historyczny. Król Jagiełło i królowa Jadwiga w strojach królewskich, na koniach, wjeżdżają z rycerstwem do miasta. Przed nimi jeden z giermków niesie zwój praw i przywilejów, zaś drugi model katedry. Po prawej stronie przedstawiono ówczesnego biskupa Eryka Morę, który w szatach pontyfikalnych wita dostojną parę królewską. Poniżej burmistrz Michał przyjmuje akta królewskie, za nimi asysta biskupa i rajcowie miasta. W tle panorama miasta. Wokół tablicy umieszczono napis: „Królowi Władysławowi Jagielle za nadania praw 1389-1424 i fundację katedry 1412 – królowej Jadwidze za przywileje 1387 – w 500 rocznicę Grunwaldu miasto Przemyśl 1910”. W płaskorzeźbie tej sportretował artysta wybitniejsze postacie współczesnego Przemyśla: ks. bpa Pelczara, burmistrza Dolińskiego, jego zastępcę i posła sejmowego dr.Tarnawskiego, ks. dr. Momidłowskiego, adwokata dr. Scheinbacha, oraz twórców tablicy Raszkę i Osińskiego [jako rycerzy].
Brązowy odlew tablicy o dł. 2,30 m i szer. 1,30 m wykonała Firma A. Selzer w Wiedniu. Całość tablicy zwieńcza neogotyckie, kamienne obramowanie [szer. 35 cm] zaprojektowane przez inż. K. M. Osińskiego i wykute w pracowni Fr. Majerskiego w Przemyślu. Na obramieniu znajduje się siedem herbów. Nad herbem miasta Przemyśla widnieje orzeł polski, na prawo herb Jagiełły, następnie herb Litwy, na lewo herb Jadwigi, kolejno herb Rusi Czerwonej, na dole herb ziemi przemyskiej i herb kanoników przemyskich. Na ufundowanie pamiątki znaczniejsze kwoty ofiarowało miasto wraz z kapitułą łacińską, które zostały uzupełnione publicznymi składkami.
Pamiątka Grunwaldu w Przemyślu: Tablica, przeznaczona dla katedry łacińskiej w Przemyślu na pamiątką 500 rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem, wykonana przez prof: J. Raszka. (Nowości Illustrowane nr 44/1910)
Wmurowaniu tablicy towarzyszyły wielkie uroczystości. Obchody zaplanowano na dwa dni tj.: 29 i 30 października 1910 roku. Pierwszego dnia, na uroczystym posiedzeniu Rady Miejskiej, w obecności delegacji polskich towarzystw i cechów, dokonano refleksji historycznej nad wkładem i znaczeniem króla Jagiełły i królowej Jadwigi dla rozwoju naszego miasta. Królowa Jadwiga w 1387 roku ostatecznie połączyła Przemyśl z Polską. W dwa lata później, w 1389 roku król Władysław Jagiełło nadał Przemyślowi prawo magdeburskie i inne przywileje, które poszerzono i w następnych latach. Parze królewskiej Przemyśl zawdzięcza obecną polską katedrę. W swoim przemówieniu burmistrz Przemyśla dr Doliński podkreślił też znaczenie historyczne bitwy pod Grunwaldem. Wieczorem przez miasto przemaszerowała orkiestra, wygrywając pieśni polskie. Na wieżach, domach zawieszono narodowe chorągwie. Na magistracie z lampek elektrycznych ułożono efektownego orła polskiego.
Wykaz datków na tablicę grunwaldzką zamieszczony w pierwszym tomie „Rocznika Przemyskiego”
Uroczystości
Główne uroczystości miały miejsce w niedzielę 30 października. Po dziękczynnym nabożeństwie w katedrze, które celebrował i kazanie wygłosił ks. bp Pelczar, do tysięcznych tłumów przemówił prezes Komitetu obchodowego dr L. Tarnawski i nastąpiło odsłonięcie tablicy. W podniosłych słowach mówca zachęcił zebranych do pilnowania polskości naszego grodu. Chór katedralny pod batutą ks. Turzyńskiego odśpiewał „Bogurodzicę”. Przemówił jeszcze ks. bp Pelczar, który nakreślił dzieje katedry i zaapelował: „Pilnujmy szczególnie wiary świętej będącej zbawieniem jednostek i ostoją narodu”, a wówczas ziszczą się słowa wieszcza A. Mickiewicza: „Bóg z narodem, naród z Bogiem, nie ulękniem się przed wrogiem”. Burmistrz miasta dr F. Doliński, dziękując organizatorom obchodów, wezwał też do dalszego, wiernego służenia Bogu i Ojczyźnie. Spod tablicy, wśród śpiewu „Serdeczna Matko”, pochód powrócił do katedry na „Te Deum…” i błogosławieństwo Najświętszym Sakramentem.
Po nabożeństwie zgromadzeni, ustawiając się w szyku, wyruszyli na ul. Węgierską, gdzie dla upamiętnienia zwycięstwa grunwaldzkiego burmistrz p. dr Doliński, w imieniu miasta, nadał tej ulicy miano ul. Grunwaldzkiej.
Obchód grunwaldzki w Przemyślu: Przemówienie ks. biskupa Pelczara (1); obok stoją: 2. ks. infułat. Federkiewicz; 3, prezydent miasta Lwowa Ciuchciński; 4. marszałek powiatu poseł dr. Czaykowski; 5, prezes „Sokoła” dr. Tarnawski (Nowości Illustrowane nr 45/1910)
Po południu w sali „Sokoła”, staraniem „Związku Polek” urządzono wieczorek ludowy z bogatym programem. Po wstępnym słowie chór odśpiewał hymn „Bogurodzica”. Deklamowano wiersz M. Konopnickiej „Grunwald”. Przedstawiono też obrazek fantastyczny M. Bogusławskiej „Na polu Grunwaldu” oraz poprzedzone objaśnieniami obrazy z żywych osób, jak : „Prorokini Grunwaldu”, „Pycha krzyżacka” i „Pogrom Zakonu”.
Późnym wieczorem oświetlono bogato ratusz, baszty zamkowe i wieże. W oknach domów pojawiła się podświetlona, specjalnie przygotowana dekoracja kartkowa. W uroczystościach i pochodzie udział wzięły władze miasta, powiatu, zaproszone delegacje i dostojni goście z innych miast m.in. Prezydent miasta Lwowa. Uczestniczyło około 40 różnych grup reprezentujących towarzystwa m.in. ze sztandarami „Sokół”, „Gwiazda”, „Znicz”, „Przyjaźń”, Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Dramatyczne, Koła Pań i Panien, młodzież i grona nauczycielskie, rzemieślnicy, kupcy, mieszczanie, przemysłowcy i robotnicy, włościanie, kolejarze, bardzo liczna publiczność. Były też straże ogniowe, konna drużyna Bartoszowa, grała orkiestra z Jarosławia.
Obchód grunwaldzki odbył się też pięknie i uroczyście w Medyce, która związana jest legendarnie z życiem i śmiercią króla Jagiełły. Po głównych uroczystościach i odsłonięciu pomnika odbył się w parku medyckim wspaniały festyn, koncert orkiestry, ćwiczenia sokole i przedstawienie amatorskiego kółka dramatycznego miejscowej Drużyny Bartoszowej.
Okolicznościowy numer „Gazety Przemyskiej”
Echem uroczystości rocznicowych był, nieco później urządzony przez uczennice c.k. Seminarium, wieczór patriotyczny. W obecności dostojnych gości wysłuchano odczytu o Grunwaldzie i zaprezentowano bogaty program artystyczno – muzyczny, z deklamacjami, śpiewem chórów i solistów, występami skrzypków i pianistów. W lokalnej, przemyskiej prasie ukazały się okolicznościowe, redakcyjne artykuły. Wyrażano nadzieję, że owocem obchodu rocznicy Grunwaldu będzie jedność narodu, miłość i wierna służba sprawie Ojczyzny. Do społeczności miasta kierowano wezwanie: „Oby rocznica wielkiego dnia Grunwaldu stała się dla nas początkiem odrodzenia”. To marzenie Polaków o niepodległości ziściło się osiem lat później, w dniu 11 listopada 1918 roku.
ŹRODŁA I LITERATURA:
• „Echo Przemyskie” – nr 79, 2.10.1910; nr 80, 6.10.1910; nr 86, 27.10.1910; nr 87, 30.10.1910; nr 88,3.11. 1910; nr 102,22.12.1910
• „Nowości Ilustrowane” – nr 44, Kraków 29.10. 1910
• Koperski A., Obchody 500.rocznicy bitwy pod Grunwaldem w Przemyślu, [w:] Nasz Przemyśl, nr 7, 2014, s. 6-7
• Koperski A., Pięćsetna rocznica bitwy pod Grunwaldem (Przemyśl – 29-39 października 1910 roku, [w:] Obchody patriotyczne w galicyjskim Przemyślu (1867-1917) – Drogą do niepodległości, Przemyśl 2019, s. 10-17
• Orłowicz M., Ilustrowany Przewodnik po Przemyślu, 1917, s. 46-47
• Osiński K.M., Tablica Jagiełły i Jadwigi, [w:] Rocznik Przemyski, T. I , 1909- 1911, s. 55-61
• Pudłocki T., Będziemy działać …Wincenta Tarnawska w służbie niepodległości Polski, Kraków 2013, s. 145
• Samsonowicz H., Bitwa grunwaldzka w świadomości dawnych pokoleń Polaków, [w:] M. Biskup, A.F. Grabski, A. Klafkowski, H. Samsonowicz, T. Walichowski, Grunwald w świadomości Polaków, Warszawa – Łódź 1981, s 38-58
• Sierżęga P., Obchody rocznic narodowych w Galicji autonomicznej. Stan i perspektywy badań, [w:] Galicja 1772 – 1918, Problemy metodologiczne, stan i potrzeby badań. T.2. Rzeszów 2011, s. 429-432
• Trojanowska M., Niesforny pomnik. Nie tylko o udziale kustosza Kazimierza Osińskiego w powstaniu przemyskiej Tablicy Grunwaldzkiej w 110 rocznicę jej odsłonięcia (w:) Dziedzictwo Kunstkamery: jak Kazimierz Osiński tworzył muzeum, 2020, s. 110-123.
Ostatnio opublikowane posty:
Pozostałe posty HISTORII Z LAMUSA:
