O losach Kazimierza Marii Osińskiego słów kilka

Józefa Kostek

Był człowiekiem nietuzinkowym i wyjątkowym pod wieloma względami; obdarzony licznymi talentami, pełen niespożytej energii i różnorodnych pasji zapisał się trwale w historii Przemyśla jako wybitny społecznik, publicysta, architekt, animator różnych przedsięwzięć, wreszcie założyciel Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej. Swojemu ukochanemu miastu oddał wszystko co miał – serce, czas, umiejętności i posiadane środki. Takie osoby tworzą historię lokalnych środowisk, nadają im koloryt, budzą emocje, są solą swojej ziemi.

Urodził się 14 grudnia 1883 roku, jako drugie spośród piętnaściorga dzieci Natalii z Matzów i Michała Osińskiego, otrzymując na chrzcie imiona Kazimierz Maryan. Rodzice prowadzili dom pełen patriotycznych tradycji, umiłowania dla zabytków przeszłości i działań niepodległościowych. Jego dziadek Ludwik Osiński walczył w powstaniu listopadowym, następnie osiadł w Dębicy, gdzie utrzymywał się z kowalstwa. Wraz z synem Michałem wspierał również powstańców 1864 roku, dowożąc po kryjomu żywność do odległego o 10 km Zassowa. Michał, ślusarz, osiadł w Przemyślu, gdzie zdobył znaczącą pozycję zawodową (był współzałożycielem, kasjerem, a następnie dyrektorem przemyskiej Kasy Zaliczkowej Rzemieślników i Rolników). Działał także aktywnie w Ochotniczej Straży Pożarnej, Towarzystwie Szkoły Ludowej i wielu innych organizacjach, wpajając swoim dzieciom szacunek dla działań społecznikowskich.

Swoją edukację Kazimierz rozpoczął w Przemyślu, gdzie ukończył szkołę powszechną i dwie klasy gimnazjum, a następnie przeniósł się do Krakowa kontynuując naukę w wyższej szkole realnej. Po zdaniu matury i otrzymaniu dyplomu dojrzałości zapisał się w 1903 r. na wydział Architektury Politechniki Lwowskiej. Podczas studiów pogłębiał swą wiedzę na innych kierunkach uczęszczając na wykłady z zakresu archeologii, historii sztuki, filozofii, etnografii, literatury polskiej oraz językoznawstwa na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Równolegle zaczął angażować się w działalność polityczno-społeczną. Już w 1903 roku zapisał się do „Sokoła”, a także do towarzystwa wstrzemięźliwości „Eleuteria” oraz do stowarzyszenia „Ethos” i „Znicz”, których koła założył następnie w Przemyślu. W 1908 roku był krótko asystentem w Państwowej Szkole Przemysłowej we Lwowie i wkrótce powrócił do rodzinnego Przemyśla. Tu rozpoczął praktykę zawodową w biurze inż. Stanisława Majerskiego. Projektował m.in. kościoły w Cewkowie k. Lubaczowa, Miękiszu Nowym (1919), Dobranowicach k. Wieliczki (1921), Luchowie, Wacławicach (1923), Maćkowicach (1924), Witoszyńcach, kaplicę grobową Badenich we Lwowie i kaplicę grobową hr. de Lago w Grochowcach. Był także autorem projektów ratusza w Nowym Mieście, domów ludowych w Grochowcach, Prałkowcach, Radymnie, Sieniawie oraz budynku szkolnego w Sieniawie. Jednym z ciekawszych, acz niezrealizowanych jego projektów był gmach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu.

Zdjęcie rodziny Ossińskich. Kazimierz stoi czwarty od lewej.

Społecznik w czasie zaborów

Jednocześnie z niezwykłym zaangażowaniem Kazimierz M. Osiński kontynuował działalność polityczną i społeczną w wielu organizacjach, stowarzyszeniach i towarzystwach. Należał do członków Drużyn Bartoszowych (1908–1914), organizował ich chorągiew przemyską. Z inicjatywy Osińskiego powstało w 1909 r. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, a w jego obrębie Muzeum, w którym pełnił on funkcje kustosza i kierownika przez 32 lata. W 1910 roku, w związku z obchodami 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem, zaangażował się w prace komitetu jubileuszowego uczestnicząc w przygotowaniu Tablicy Grunwaldzkiej i projektując do niej neogotycką oprawę architektoniczną.

Związany z endecją (Narodowa Demokracja), czynnie wspierał powstanie jej organu prasowego „Ziemia Przemyska” (1913 r.), gdzie zamieszczał później liczne artykuły.

Po wybuchu I wojny światowej Osiński został zmobilizowany 14 czerwca 1915 r. Przez pewien czas przebywał w twierdzy Tovaros na Węgrzech, a następnie służył w garnizonie przemyskim, w wydziale budownictwa wojskowego. W 1916 r. został mianowany przedstawicielem na powiat przemyski lwowskiego Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Sztuki i Kultury, z którego ramienia kilkakrotnie objeżdżał środkową Małopolskę, ewidencjonując zabytki dla urzędów konserwatorskich w Krakowie i Lwowie. Ratował przed rekwizycją zabytkowe dzwony kościelne, a tam, gdzie nie było to możliwe dokonywał pomiarów oraz wykonywał odciski ornamentów. Należał do inicjatorów Komitetu Archiwum Wojennego, gromadzącego w trakcie działań wojennych wszelkie pamiątki dotyczące tego okresu. W 1917 r. współpracował z Mieczysławem Orłowiczem przy opracowywaniu Przewodnika po Przemyślu.

Willa Osińskich w Przemyślu przy ul. Krętej 5

Działacz w wolnej Polsce

Po wycofaniu się Austriaków Kazimierz Osiński skierowany został do 10. pułku saperów w Wojsku Polskim, gdzie dosłużył się stopnia kapitana. W okresie tworzenia się niepodległego Państwa Polskiego aktywnie uczestniczył w walkach polsko-ukraińskich o Przemyśl. Krótko po ich zakończeniu zajął się, wraz ze Stanisławem Jankowskim, zorganizowaniem Komitetu obchodowego i przygotowaniem pamiątkowej odznaki „Gwiazda Przemyśla”. Decyzją Komitetu Wojskowo-Obywatelskiego w Przemyślu przysługiwała ona tym, „którzy bez względu na płeć, z bronią w ręku, bądź to pracą obywatelską, bądź techniczną, bądź sanitarną, z narażeniem życia przyczynili się do zdobycia i obrony Przemyśla, w mieście lub na fortach i w rejonie fortecznym w pierścieniu Chyrów – Mościska, w czasie od 1 listopada 1918 r. do 16 maja 1919 r. tj. do ofensywy gen. Iwaszkiewicza we Wschodniej Małopolsce”. Odznaka miała być noszona na drugim guziku od góry, na wstążeczce czerwonej z kremowymi brzegami, tj. w kolorach Ziemi Przemyskiej. Sam Osiński został tą odznaką uhonorowany, był także sekretarzem jej kapituły.

Na początku lat 20. odsunął się od Narodowej Demokracji, prowadząc z nią ostrą polemikę na łamach „Wiadomości Miejskich”. Język miał bardzo cięty, przykładem może być cytat z artykułu pt. O radę artystyczną miasta Przemyśla („Wiadomości miejskie” nr 34 z 1922 r.):

„…I dlatego żądam w imieniu towarzystw kulturalnych Przemyśla, abyście Panowie z Magistratu utworzyli Radę Artystyczną, wzorującą się na Magistracie miasta Warszawy. Jeśli tej rady nie utworzycie dacie dowód, że trzeba Was będzie jak najprędzej wymienić, abyście nie byli zakałą dla obecnego społeczeństwa, które pragnie otrząść się z dotychczasowej frymarki dobrem społecznym…”.

I Zarząd i Dyrekcja Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu, 1909

Dążył do gromadzenia dokumentacji fotograficznej zabytków Przemyśla, dzięki czemu zachowały się fotografie nieistniejących już budowli, m.in. renesansowej synagogi zburzonej w czasie II wojny światowej. Był aktywnym członkiem komitetu budowy pomnika Orląt Przemyskich (uczniów szkół przemyskich poległych w walkach polsko-ukraińskich w latach 1918–1919). Orędował za przywróceniem krzyża kawalerskiego w herbie Przemyśla, zamienionego przez Austriaków na 6-ramienną gwiazdę (dokonał samowolnej zamiany herbu na magistracie w czasie obchodów 10. rocznicy odzyskania niepodległości w 1928 r. przyśpieszając tym podjęcie decyzji przez władze miejskie).

Dużą uwagę Osiński przywiązywał do działalności mającej na celu upowszechnianie nauki, sztuki i kultury. Wspierał twórczość miejscowych artystów organizując m in. wystawy „Bogowie Słowian” St. Jakubowskiego (1918 r.), „Malarstwo Mariana Strońskiego” (1920 r.). Kierował konserwacją budowli zabytkowych lub współpracował z tą akcją w Przemyślu (m.in. kościół oo. Franciszkanów, synagoga, zamek) i okolicy (kościół św. Anny w Jarosławiu, kościoły parafialne w Birczy, Medyce, Uhercach, zamek w Krasiczynie). Do 1933 roku był asesorem i referentem do spraw budownictwa w samorządzie miejskim w Przemyślu. Osiński podejmował szereg prac ratowniczych z zakresu archeologii, na przykład przy ul. Ptasiej, na Zamku Przemyskim, w rejonie Kazanowa. Przeprowadzał badania m.in. w Przedzielnicy i Chraplicach. Dzięki niemu uratowano cenne znalezisko paleolityczne przy ul. Słowackiego.

Projekt budynku Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej autorstwa K.M. Osińskiego, 1908 r.

Dzieło życia – Muzeum i TPN

Zainteresowanie Kazimierza Osińskiego zabytkami i pamiątkami przeszłości rozbudzone zostało bardzo wcześnie, dzielił je zresztą ze swoim o rok starszym bratem Tadeuszem. Momentem, który wywarł na Kazimierzu szczególnie silne wrażenie i przypieczętował kierunek zainteresowań obu braci był fakt pozyskania w 1897 r. gemmy bizantyjskiej z XI wieku, znalezionej przez dziewczynkę o nazwisku Szumańska w rzecznym żwirze przywiezionym na ul. Władycze w Przemyślu. Tajemniczy amulet z heliotropu przekazany Kazimierzowi przez brata dziewczynki Alojzego zafascynował młodych miłośników przeszłości i dał początek kolekcji, która stała się zalążkiem zbiorów muzealnych (o historii znalezienia gemmy traktuje również artykuł J. Błońskiego „Historia gemmy z przemyskiego muzeum” – przyp. red.). Będąc pod silnym wrażeniem tego daru Kazimierz ślubował przed sukmaną i szablą Kościuszki w Muzeum Narodowym w Krakowie, stworzyć Muzeum w Przemyślu.

W 1907 r. Osiński podjął próbę utworzenia w Przemyślu filii Muzeum Narodowego w Krakowie. Okazało się to niemożliwe. Zdecydowano więc o powołaniu w Przemyślu Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Instytucja ta miała stworzyć prawną i administracyjną bazę społecznego funkcjonowania zgromadzonych zbiorów oraz dalszego ich rozwoju. Bracia Osińscy, wspomagani przez prof. Feliksa Przyjemskiego i Kazimierza Żurawskiego ze Lwowa, a także przedstawicieli miejscowej inteligencji, projekt swój zrealizowali 14 lutego 1909 r. Podstawą do zorganizowania muzeum i biblioteki stały się zgromadzone przez braci Osińskich zabytki oraz księgozbiór. Stanowisko kustosza objął Kazimierz Osiński, pełniąc tę funkcję przez prawie 32 lata. Gdyby nie jego determinacja i wysiłki, muzeum to już dawno przestało by istnieć. We wrześniu 1921 r. na Zjeździe Muzeologów we Lwowie kustosz Kazimierz Osiński wygłosił dramatyczną mowę, w której przedstawił heroiczne wysiłki przemyskiej placówki o przetrwanie. Zarzucał też władzom państwowym brak jakiegokolwiek zainteresowania sprawami kultury w Polsce, zwłaszcza zaś na prowincji.

W uznaniu zasług dyrekcja MNZP ufundowała na stulecie muzeum brązowy pomnik K. M. Osińskiego, który ustawiony przy wejściu do gmachu głównego Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej w Przemyślu, wita obecnie wszystkich odwiedzających muzeum.

Od redakcji

Tekst powyższy pierwotnie został opublikowany w: „Skarby Podkarpackie” nr 1(26) 2011, styczeń-luty

Wszystkie zdjęcia pochodzą z zasobów MNZP, któremu składamy serdeczne podziękowania za ich udostępnienie.

***

Postacie z historii – pozostałe posty: