Granica w Brodach
na krańcach Monarchii Habsburskiej
W 1772 roku miasto Brody stało się częścią monarchii habsburskiej jako miasto graniczne Korony Galicji i Lodomerii. Sama granica przebiegała około 6 km na wschód od miasta. W 1779 roku cesarz Austrii Józef II nadał Brodom status „wolnego miasta”. Oznaczało to, że wszystkie towary przechodzące przez jego terytorium były wolne od cła. Brody zaczęły przechodzić duże partie towarów z Rosji, Turcji, ziem austriackich oraz niemieckich . W pierwszej połowie XIX wieku Brody stały się drugim najważniejszym miastem w Galicji, a w drugiej połowie stulecia największym ośrodkiem handlowym w Cesarstwie Austro-Węgierskim.
Rynek w Brodach na początku XX wieku
Brody były nie tylko ważnym oficjalnym, ale także nieoficjalnym przejściem granicznym między Austrią a Rosją, zwłaszcza dzięki powiązaniom z sąsiednim miastem Radziwiłłów. „Raz po raz Brody były miejscem schronienia dla prześladowanych Polaków i Żydów z carskiej Rosji, ale także dla dezerterów i przemytników. Brody nadal były znane z ruchu granicznego, zarówno legalnego, jak i nielegalnego, nawet w okresie spadku liczby ludności i stałego upadku gospodarczego” [cytat za: lvivcenter.org].
Jak pisały z początkiem XX wieku “Nowości Illustrowane”, nie było wówczas granicy, na której “nie toczyłyby się dzień w dzień polowania granicznych straży na przemytników „szwarcujących” równie dobrze ludzi jak towary” (…). Jedną z nich była “granica rosyjska w Brodach, która krwawemi zgłoskami zapisała się w historyi styczniowego powstania roku 1863.”
Z nad granicy rosyjskiej w Brodach
“Granicią tą, odległą od Brodów o cztery kilometry (…) przeszły – jak pisała gazeta – na stronę rosyjską w r. 1863 dwie kolumny młodzieży powstańczej, zorganizowane we wschodniej Galicyi i skierowały swój pochód na Radziwiłłów, oddalony od rosyjskiej granicy o jeden kilometr. A tymczasem w Radziwiłłowie, w drewnianym jednopiętrowym młynie, ,który do dziś dnia jeszcze stoi, czekali ukryci kozacy. Zaledwie powstańcy wkroczyli do miasta, kozacy wyszli z ukrycia i zająwszy tyły, wpędzili ich na spisy kozaków skrytych w miasteczku. Wzięci tak w dwa ognie powstańcy, gęstym trupem zasłali pole walki a ci, którzy nie zginęli od szabli kozackich , lub nie zostali wzięci, zostali zepchnięci do radziwiłłowskiego stawku, gdzie śmierć znaleźli.
Obecnie na granicy rosyjskiej w Brodach przemytnicy nie mogą się skarżyć na brak roboty. Dzień w dzień szwarcują „żywy towar” t. j, rezerwistów rosyjskich, którzy bardzo często nawet z rodzinami porzucają swój kraj, byleby tylko uniknąć powołania w szeregi, byleby umknąć przed wojną – toczącą się na dalekim Wschodzie.
Na austryackiej stronie tuż pod Klekotowem stoi mały obszarpany domeczek.
To główna stacya, z której emigranci rosyjscy po szczęśliwem przedostaniu się przez pas graniczny odjeżdżają do Brodów, gdzie znajdują chwilowy przytułek w porządniejszym już nieco budynku, zanim puszczą się w dalszą drogę. Ale życie tych biedaków, dobrowolnie idących na wędrówkę nie ściele się bynajmniej na różach. Co krok to spotykają ich zawody, nieprzyjemności i rozczarowania.”
W 1879 r. Brody utraciły status „wolnego miasta”, a ich znaczenie jako centrum handlu zaczęło spadać. W 1918 r. przestała istnieć granica austriacko-rosyjska. Po I wojnie światowej miasto i okolice stały się częścią II Rzeczypospolitej.
Granica w Brodach na pocztówkach
Poniższe pocztówki przedstawiają, jak na początku XX wieku wyglądało przejście graniczne między Austro-Węgrami a Rosją od strony Brodów w kierunku Radziwiłłowa.
Dwa duże drewniane szlabany blokowały drogę łączącą imperia. Na niektórych zdjęciach widać budynki celne po obu stronach szlabanów. Na innych zdjęciach budynki nie są widoczne – może to oznaczać, że w pobliżu Brodów było więcej niż jedno przejście graniczne, lub też, że ze zdjęć zostały usunięte.
Pocztówki były produkowane przez różnych wydawców i drukowane w różnych językach, najczęściej po polsku i niemiecku (często razem), ale także po ukraińsku i rosyjsku. Użycie języka zależało od wydawcy i okresu.
Tekst i ilustracje:
1. ‘The Eastern Gates of the Austrian Empire’: The Brody Border (w) www.forgottengalicia.com
2. Z nad granicy rosyjskiej w Brodach (w) „Nowości Illustrowane „, Kraków, 1904 nr 2
opr. Maciej Pietrzak
Pozostałe posty z TEMATÓW GALICYJSKICH:
